Badanie poligraficzne (wariograficzne), znane również jako test na wykrywaczu kłamstw, jest metodą badawczą służącą do analizy niewolicjonalnych (niezależnych od naszej woli) reakcji fizjologicznych organizmu w odpowiedzi na zadane pytania, czyli bodźce. Kluczowym elementem skuteczności takiego badania jest odpowiedni dobór liczby i treści pytań. Odpowiedź na pytanie ile pytań można zadać podczas badania poligraficznego nie jest jednoznaczna i zależy od rodzaju testów, ich ilości w ramach badania, a przede wszystkim celu, w jakim takie badanie jest wykonywane.
"Ile pytań można zadać na wariografie?"
Jednym z istotnych czynników wpływających na wiarygodność badania poligraficznego jest zjawisko habituacji, czyli stopniowego zmniejszania się (słabnięcia) reakcji fizjologicznych na wprowadzane bodźce. Oznacza to, że zarówno wielokrotne zadawanie pytań na podobny temat, jak i samo zmęczenie spowodowane udziałem w badaniu trwającym kilka godzin, będzie prowadzić do spadku jakości i intensywności reakcji badanego, co może wpłynąć na jakość wyników testu. W przypadku stwierdzenia tego zjawiska, doświadczony ekspert zakończy badanie w momencie, kiedy uzyskiwane reakcje okażą się niewystarczające do opiniowania testu. Dlatego ważne jest, aby pytania były formułowane w sposób przemyślany i nie w nadmiarze. W wielu sprawach zleceniodawcy wydaje się konieczne zadanie dużo większej ilości pytań, niż rzeczywiście potrzeba. Pytania powinny dotyczyć najistotniejszych, kluczowych kwestii. W badaniu poligrafem możemy zapytać wyłącznie o fakty, które mogły mieć miejsce. Pytania dotyczące uczuć, zamiarów i planów, mają prawo pojawić się wyłącznie w programach rozrywkowych, gdzie użycie poligrafu stanowi „atrakcję” i nie może być traktowane jako miarodajne, zgodne z obowiązującymi standardami badanie.
Rola zleceniodawcy i eksperta
Kluczowe jest, aby zleceniodawca nie ingerował w formułowanie pytań. Zadaniem zleceniodawcy jest bowiem możliwie dokładne przedstawienie sprawy i określenie, jakie kwestie wymagają wyjaśnienia. Samo opracowanie pytań należy do eksperta przeprowadzającego badanie, który posiada odpowiednie doświadczenie i wiedzę, aby zapewnić ich zgodność z metodyką i celami testu. Liczba pytań powinna być dostosowana do konkretnej sprawy, dlatego nie zaleca się określania ich liczby z góry.
Liczba pytań w badaniu poligraficznym jest jednak poniekąd ograniczona przez możliwość wystąpienia wspomnianego zjawiska habituacji. Optymalna liczba pytań waha się od kilku do kilkunastu (w wariancie wymagającym poruszenia większej ilości kwestii lub doprecyzowania okoliczności zdarzenia), w zależności od rodzaju testu i celu badania. Każdy test powinien być starannie zaplanowany, aby zapewnić rzetelne wyniki, a jednocześnie komfort osoby badanej, dla której badanie poligrafem jest nie tylko męczące psychicznie, ale także fizycznie.
Najpopularniejsze rodzaje testów
W praktyce najczęściej stosuje się następujące testy:
-
Utah ZCT – test jednoproblemowy (może być też wieloaspektowy), nigdy wieloproblemowy. Wykonuje się trzy lub pięć serii, a każde pytanie relewantne pada kilkukrotnie. W przypadku testu wieloaspektowego główne pytanie relewantne, czyli krytyczne, występuje dwa razy, a trzecie pytanie dotyczy pomocnictwa lub wiedzy o czynie. Przykładowe pytania mogą brzmieć następująco: Czy to Pan okradł ten sklep? Czy Pan był osobą, która zabrała pieniądze z kasy? Czy to Pan ukrył pieniądze z tego napadu?
-
Utah MGQT – test wieloaspektowy lub wieloproblemowy, wykorzystywany najczęściej w przypadku znanych zarzutów albo podejrzeń dotyczących różnych aspektów danej sprawy. Wariant wielowątkowy zawiera cztery prezentacje podstawowych pytań relewantnych na temat różnorodnych, nieznanych zagadnień. Ten test, podobnie jak wymieniony wcześniej, przeprowadza się w trzech lub pięciu seriach. Utah MGQT często wykorzystuje się również w badaniach przedzatrudnieniowych lub pracowniczych. Przykładowe pytania mogą brzmieć następująco: Czy przekazał Pan poufne informacji osobie spoza firmy? Czy był Pan karany dyscyplinarnie przez poprzedniego pracodawcę? Czy kiedykolwiek obmawiał Pan swojego szefa do innych pracowników?
-
Bi-Zone – test diagnostyczny, jednoproblemowy, przeprowadzany w odniesieniu do konkretnych zdarzeń. Wykorzystuje się w nim dwa pytania relewantne prezentowane podczas trzech lub pięciu serii pytań. Wszystkie zadawane w tym teście pytania muszą odnosić się do tego samego aspektu weryfikowanego zdarzenia.
Czy wariograf wykryje zdradę?
To pytanie pojawia się bardzo często, gdy osoba podejrzewająca partnera lub partnerkę o niewierność, nie ma innej możliwości dowiedzenia się prawdy. Odpowiedź jest nieskomplikowana. Owszem, wariograf może być użyty do weryfikacji określonych zdarzeń związanych ze zdradą, np. czy dana osoba miała intymny kontakt z kimś spoza związku w konkretnym okresie czasu. Należy jednak pamiętać, że zdrada może być interpretowana przez każdą osobę na swój sposób, dlatego pytania muszą dotyczyć konkretnych zdarzeń, np. stosunku seksualnego, czy potajemnych spotkań. Test nie będzie natomiast skuteczny, jeśli pytania będą nieprecyzyjne lub zbyt ogólne (Czy kiedykolwiek zdradziła Pani swojego partnera? Czy ma Pan coś do ukrycia w swoim życiu osobistym? Czy okłamuje Pani męża? Czy jest Pan wierny swojej żonie?). Pytania muszą być jednoznaczne, zrozumiałe dla osoby badanej i nie mogą odnosić się do kilku faktów na raz.
Podsumowując...
…w badaniach poligraficznych kluczowe znaczenie ma dobór odpowiedniego rodzaju testów i treści pytań. Najczęściej stosowane testy, takie jak Utah ZCT, Utah MGQT czy Bi-Zone, wykorzystują precyzyjnie określone sekwencje pytań. Ekspert przeprowadzający badanie uwzględnia zjawisko habituacji i dostosowuje liczbę i treść pytań, aby uzyskać rzetelne wyniki w oparciu o aktualną wiedzę naukową.